Njëri ndër figurat më të shquara të lëvizjes sonë kombëtare në fushën politike – shoqërore ka qënë Luigj Gurakuqi. Ai njihet edhe si poet , publicist , orator dhe si kodifikues i parë i metrikës shqipe ..
Gurakuqi lindi në Shkodër. Aty , në vendindje mori edhe mësimet e para dhe ato gjysmë të mesme, në shkollat italiane, pastaj shkoi në Itali ku kreu gjimnazin dhe vijoi strudimet e larta të shkencave biologjike, të cilat nuk i kreu. Në Shënmitër Korone ishte nxënës i këngëtarit të Milosaos, Jeronim De Rada, nga i cili kishte përshtypje shumë të mëdha. De Rada i la mbresa të thella, prandaj Luigji shprehet kështu për autori e Skenderbeut të pafanë : “ Kam pasur rastin me qenë afrit prej plakut të nderuar Jeronim De Rada. Kam pasut fatin me qenë përpara t’ amblit këngëtar të Millosaos dhe të Skënderbeut të pafanë……”.
Gurakuqi në moshë shumë të re bëri emër si poet dhe publicist nën pseudoninet Jakin Shkodra dhe Lekë Gruda. Në moshën njëzet vjeçare ishte anëtar i shoqërisë Bashkimi e themeluar në vitin 2899 në Shkodër. Ishte i ndjekur dhe i dënuar nga pushtuesit, prandaj shumë vite të jetës i kaloi jashtë atdheut. Në vitin 1908 Luigj Gurakuqi u kthye në atdhe ku edhe filloi veprimtarinë e gjërë politike. Tani Luigji u bë njëri nga udhëheqësit kryesor i lëvizjes sonë për çlirim nga të huajt.
Nga veprimtaria e tij do të veçonim :
Pjesëmarrës aktiv në Kongresin e Manastirit , ku u vendon ABC-ja e përbashkët për shqipen e shkruar. Në Kongres Luigji përfaqësonte Shkodrën dhe arbëreshët e Italisë.
Në vitin 1909 u emërua drejtor i parë i Normales së Elbasanit.
Në vitet 1911-1912 lojti rrol të madh në kryengritjen e Malësisë së madhe dhe të Kosovës.
Gurakuqi ishte dora e djathtë e Ismail Qemalit me rastine shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë më 28.11. 1912 në Vlorë.
Pas aktit të pavarësisë Luigji lojti rol të madh në Qeverinë e Vlorës, kur u emrua ministrër i arsimit.
Bëri punë të çmueshme për çeljen e shkollave në gjuhën amtare.
Ishte iniciatori kryesor i Komisionit Letrar që u mbajt në Shkodër në vitet 1916(1918).
Luigj Gurakuqi u veçua edhe si poet , publicist , orator e mbi të gjitha si atdhetar i paepur kur ishte në pyetje atdheu , gjuha dhe shkolla shqipe.
Krijimtaria letrare e tij :
Me krijime letrare Gurakuqi u paraqit që në vitin 1898,kur shkroi vjershën Dallëndyshja u kthye, që ishte një përgjigje për poezinë Dallëndyshe eja të shkruar nga poeti Filip Shiroka. Motivi kryesor në poezitë e tij malli për atdheun, ku këndoi me një theks mjaft realist për dallim nga romantikët shqiptarë. Poezitë jo të shumta të Gurakuqit u botuan në vitin 1941.Ai në shkrimet e tij mbante pseudonimet Jakim Shkodra dhe Lek Gruda. Temë kryesore në poezitë e tij ishte gjendja e rëndë ekonomike nëpër të cilën kalonte populli shqiptar i robëruar.
Poeti në poezinë ; T’ falun atdhetarit të Kosovës , kushtuar mësuesit dhe patriotit kosovar Mati Logoreci shkruan ndër të tjara edhe kritikat që ia drejton shqiptarit që nëpërkëmb gjuhën shqipe, duke e përzier atë me fjalë të huaja. Aty kritikon të gjithë ata që duke shëtitur nëpër Europë, ku kanë mësuar disa fjalë në një gjuhë tjetër e përbuzin gjuhën e bukur shqipe dhe shiten si të ditur.
.. .. “ O të fatlum! Ku e nxut këtë diturie?
Fort jeni tue gabue!
……………………… Gjuha njerëzit e një kombi i bashkon,
I lidh si vllan me vlla…..
T ‘ falun atdhetarit të Kosovës.
Për disa poetë të kohës Gurakuqi thotë se janë duke kënduar shumë keq, sepse vargjet u çalojnë, vjershat janë të hartuara në këmbë e në dorë. Botohen shumë gjëra që nuk frymëzojnë.
Luigj Gurakuqi shkroi edhe poezinë, Shpisë sime, që ia kushtoi rilindasit H.Mosi , ku këndon për mallin e të mërguarit dhe për prehjet që njeriu mund ti gjen vetëm në atdheun e tij.
…”Te ti m’fluturon mendimi, o shpiza ime
Kur m’vjen ma I thershëm malli me m trazue
Te ti ku nisa s’parit me jetue,
Ku çela sytë, ku qava e pata gëzime.
… Ai skaj ma I vogli yt, ma e vogla skut,
E jotja ka për mue aq ambëlsi
Sa veç kujtimi yt shpirtin m’kput.
… E kur me ra shkoj n’mbramje me mjerim
Ty t’mendoj, e i thom vedit:
Oh ! a ma I but shtrati e ma I kandshëm pushimi n’shpi.
“Shpisë sime”
Si kryevepër e Gurakuqit merret poezia, Qindresa. Aty e gjejmë poetin të zgjuar nga ëndrrat romantike, kupton se jeta është e rëndë e vështirë dhe e egër.
“… Oh jeta për një mend me rrena e vaj
Plot qenka n’kët botë t’lashtë!
U shueka tepër shpejtë lakmi e saj,
Si zjarr I bamë me kashtë…”
“Qindresa”
Interes të veçantë ka libri , Vargnimi n gjuhë shqipe, i botuar në vitin 1906. Aty është bërë përpjekja e pare për kodifikimin e metrikës shqipe. Aty Gurakuqi formulon rregullat e ndërtimit të sigurtë të vargjeve.
Gurakuqi ishte njëri ndër publicistët më në zë në kohën e vet. Me shkrimet e tij u paraqit te revista “Albania”,te” Kalendari kambjar”, në gazetat “Drita” dhe “Liria e Shqipërisë” dhe te e përdyjavëshmja” La nazione Albanese” etj.
Lugji ishte shkrimtar I talentuar.Si poet ai shkroi pak , por në letërsinë tone la gjurmë të mëdha për kujdesin që pati në shkrimet e veta që ishin vërtet të frymëzuara.
Gurakuqi u vra në Itali në vitin 1925.Për humbjen e madhe që pati populli shqiptar me humbjen e tij, Fan Noli (bashkëluftëtar në Revolucionin e Qershorit)shkroi elegjinë” Syrgjyn vdekur” ku thotë
“Nëna moj ma qaj në Vlorë,
Ku të dha liri kurorë
Shpirt I bardhë si dëborë ,
T’i si dhe as varr për horrë.”
Por sot eshtrat e poetit pushojnë të qetë në gjirin e atëdheut ashtu siç e meritonte Ai.
Shkroi: Resul Bekteshi